dr.hab.Zbigniew Lipiński,PAN Olsztyn
źródło:miesięcznik PSZCZELARSTWO,kwiecień-2014 rok, str.5
Nazwa propolis wywodzi się z języka greckiego i oznacza "przedmurze miasta"(Makashvili 1978).Porównanie to łatwo zrozumieć,kiedy widzi się pszczoły zmniejszające wielkość wylotków uli w celu ochrony gniazda przed zimnem i różnego rodzaju intruzami.Według rzymskiego przyrodnika Pliniusza Starszego (23-79 n.e)propolis (kit pszczeli) powstaje z lepkiej,aromatycznej wydzieliny młodych pączków wierzby,topoli i kasztanowca.Zaś według greckiego lekarza Dioskurides'a Pedanios'a ( I wiek n.e )źródłem propolisu jest aromatyczna żywica z styrakowca lekarskiego używana w owych czasach do wyrobu kadzidła i do leczenia ludzi.W 1907 roku Kustenmacher ogłosił pogląd,że głównym źródłem propolisu są ziarna pyłku kwiatowego,które w przewodzie pokarmowym pszczoły uwalniają substancję balsamiczną.Substancja ta jest następnie usuwana przez otwór gębowy pszczoły w postaci kropelek.Dwadzieścia lat później Rosch (1927) sformułował teorię o pochodzeniu propolisu z substancji żywicznych wydzielanych przez pączki liści niektórych drzew liściastych a także z żywic wydzielanych w wyniku pęknięć kory drzew.Zauważył on bowiem,że pszczoły odrywają żuwaczkami fragmenty pączków,formują je w grudki i przenoszą na przednie odnóża a następnie przyczepiają do koszyczków znajdujących się na trzeciej parze odnóży po tej samej stronie ciała.Czynności te są powtarzane i trwają różnie długo w zależności od temperatury otoczenia i pory dnia.W czasie słonecznej pogody formowanie obnóży propolisowych trwa krócej a w czasie dni pochmurnych - dłużej,przeciętnie około 20-30 minut a nawet do 60 minut.W 1928 roku Philipp obie teorie,głosząc dwojakie pochodzenie propolisu.Uznał że:
- zbierany jest z powierzchni pączków liści drzew,po czym mieszany w ulu z woskiem pszczeli,służąc do celów konstrukcyjnych.
- może być otrzymywany w żołądku pszczół z pyłku w formie balsamu,którym owady te pokrywają wnętrza ścian komórek plastrów przeznaczonych do czerwienia i wychowu larw oraz wewnętrzną powierzchnię całego ula.Uważał on również,że balsam ten służy jako warstwa izolacyjna oraz do balsamowania ciała zwierząt,np.myszy,jaszczurek,które wtargnęły do ula i zostały tam zażądlone.Philipp sugerował również,że propolis pełni rolę środka dezynfekcyjnego,niszcząc drobnoustroje chorobotwórcze.
Niedawno okazało się,że zbieraczki propolisu przynoszą propolis do gniazda albo w koszyczkach(większość),albo w żuwaczkach.Pszczoły przynoszące propolis w żuwaczkach nie czekają na jego odebranie przez młode pszczoły "cementujące" elementy konstrukcyjne plastrów i ścian ula,ale kierują się do miejsca, w którym trzeba go zdeponować (Nakamura i Seeley 2006).
W naturalnych warunkach w wyniku wspomnianego "cementowania" wnętrze gniazda pszczelego pokrywane jest warstwą propolisu od 0,3 do o,5 mm (Seeley i Morse 1976).
Chociaż w procesie selekcji pszczół instynkt zbierania propolisu został u większości ras pszczół miodnych znacznie osłabiony(Fearnley 2001).
Interesujące jest,że rozładunek zbieraczek propolisu przynoszących go na trzeciej parze nóg trwa całymi godzinami a pszczoła,która go przyniosła,cierpliwie czeka na rozładowanie od czasu do czasu tylko wyciągając trąbkę w kierunku przechodzących robotnic prosząc o pokarm(Chalifman 1955).
Zbieraczka propolisu czeka tak długo aż zajęte uszczelnianiem gniazda młode pszczoły zwrócą na nią uwagę;czyli do momentu,kiedy zabraknie im posiadanego przez nią ładunku.Młodsze robotnice żuwaczkami odrywają po kawałku propolis z jej koszyczków.W czasie tej czynności obie pszczoły przyczepiają się mocno nogami do ramki.Po oderwaniu grudki kitu przeżuwają ją,dodając do niej nieco wydzieliny gruczołów żuwaczkowych i gardzielowych.W ten sposób rozmiękczają przyniesiony propolis(Chalifman 1955).Pszczoły mogą domieszać do propolisu wosk,zmniejszając w ten sposób jego lepkość,co daje możliwość użycia go do uszczelniania gniazda.Ponieważ pszczoły zaklejają propolisem różne otwory,szczeliny oraz zagłębienia w dennicy i ściankach ula,to dodatek wosku do tego propolisu zmniejsza ilość przyklejających się do niego pyłków roślinnych,kryształków cukru,cząsteczek woszczyny,cząsteczek roślinnych,drobnych stawonogów a także fragmentów ciała martwych pszczół oraz szkodników ulowych w tym wspomnianych myszy. Kontynuując temat pochodzenia propolisu Meyer w 1956 roku zaobserwował,że wosk nie jest dodawany do propolisu w przypadku zastosowania go do pokrywania powierzchni komórek plastra przeznaczonych do czerwienia.Nie potwierdził tego Poprawko,który w 1976 roku wykazał,że propolis pochodzący z różnych części ula ma jednakowy skład chemiczny.Potwierdził on natomiast pogląd starożytnych,że żywiczna wydzielina z której wytwarzany jest propolis,zbierana jest przez pszczoły głownie z pączków liści roślin liściastych.W Rosji są to pączki liści brzozy,topoli i osiki.W Polsce są to głównie pączki topoli,wierzby,kasztanowca oraz sosny,jodły i modrzewia.Według Poprawko pszczoły mogą również zbierać żywicę z pęknięć kory tych drzew oraz z drzew owocowych.Pszczoły mogą zbierać także żywiczne wydzieliny pojawiające się na roślinach zielonych,takich jak słonecznik,smółka pospolita(firletka lepka).
Ten ostatni gatunek należy do rodziny goździkowatych.Rośnie w południowej,wschodniej i środkowej Europie oraz Turcji.W Polsce spotykany jest nie tak często a jeżeli,to głównie na niżu.
Poprawko kontynuując badania wykazał w 1982 roku,że do wytwarzania propolisu służą pszczołom tylko pączki kątowe liści.Pączki te znajdują się na gałęzi u podstawy ogonka liściowego lub między liściem a łodygą.Pączki te pokryte są wydzieliną żywiczną przez cały okres wegetacji roślin i stanowią źródło dostępne dla pszczół nawet wtedy,kiedy wierzchołkowe(szczytowe)zanikają po rozwinięciu się liści.
Według Warakomskiej i Maciejewicz(1992)pszczoły w Polsce zbierają żywiczno-balsamiczną wydzielinę głównie z pączków topoli i olchy.Koenig(1985) i Burdock(1998)podają,że w innych krajach europejskich(Bułgaria,Węgry,Albania i Anglia)oraz w wielu krajach strefy umiarkowanej pszczoły wytwarzają znaczne ilości propolisu z żywicznej wydzieliny pączków różnych gatunków topoli.
W krajach tropikalnych lista roślin,do których należy między innymi eukaliptus oraz akacja jest wciąż otwarta(Marcucci i Camargo 1996).Obecnie propolis uważany jest,przynajmniej w naszej strefie klimatycznej,za produkt roślinny będący wydzieliną pączków liści niektórych drzew,do którego pszczoły dodają zazwyczaj wosk oraz niewielkie ilości wydzieliny gruczołów ślinowych.Czysty propolis bez domieszek(zwłaszcza tych pochodzenia organicznego)nie stanowi pożywki dla szkodników.W praktyce propolis zawiera zanieczyszczenia,bowiem żywice roślinne ze względu na swoją konsystencję oraz lepkość mogą z łatwością stać się nośnikiem kurzu,zarodników grzybów,bakterii,glonów.
W trakcie mechanicznego pozyskiwania propolisu z ramek,beleczek i ścianek ula dostają się do niego fragmenty wosku,pierzgi i miodu,a także drobne wióry z drewna.Wszystko to razem tworzy środowisko do zasiedlania propolisu przez bakterie i roztocza a także barciaki,skórniki,trojszyki,rozkruszki i psotniki(gryzki),zakamarniki,mączniki itp.Fakt bytowania szkodników w propolisie można stwierdzić po pozostawionych w nim odchodach,oprzędach,wylinkach,kokonach a także martwych owadach i roztoczach.
Oczywiście propolis jako surowiec dla przemysłu farmaceutycznego powinien być wolny od zanieczyszczeń i szkodników,takich jak np.rozkruszki,które są sprawcami alergii i innych schorzeń.Dobrą metodą pozyskiwania propolisu jest stosowanie poławiaczy typu powałkowego.Daje to możliwość efektywnego uzyskiwania propolisu o wysokiej jakości.Propolis ma różne barwy od żółtej,poprzez żółtozieloną,zielonkawą,pomarańczową,ciemnobrązową,ceglastoczerwoną,ciemnobrązową do prawie czarnej.Kolor ten zależy w znacznej mierze od ilości i jakości domieszanego przez pszczoły wosku.W miarę upływu czasu kit ciemnieje(Lipiński M.1976)Smak propolisu jest cierpki,piekący,gorzkawy.Świerzy propolis jest silnie aromatyczny.Korzenna cynamonowa woń jest pochodną zapachu pączków osiki,topoli czarnej lub balsamicznej.Czasem zapach ten przypominać może zapach bukietu kwiatów lub kadzidła.Konsystencja propolisu zależy głównie od temperatury.Propolis jest o wiele twardszy i odporniejszy na wyższą temperaturę niż wosk,mięknie powyżej 36 st.C.W temperaturze 15 st.C. propolis jest twardy,w 36 st.C. jest miękki i plastyczny a w temperaturze 70-80 st.C. jest płynny.Grudki świeżego propolisu są miękkie i przyklejają się do palców natomiast w miarę upływu czasu twardnieją i stają się kruche.Kit pszczeli dobrze rozpuszcza się w alkoholu ,acetonie i chloroformie.Praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie.Aczkolwiek w ostatnich latach opracowano technologię przetwarzania propolisu na rozpuszczalny w wodzie proszek propolisowy.Propolis taki był oferowany podczas ostatniej Apimondii przez kupców z Azji.W skład propolisu oprócz wypomnianych wydzielin roślinnych(żywice) i pszczół(ślina)oraz wosków,wchodzą także np.pyłki(Ghisalberti 1979,Marcucci i wsp.1994).Skład propolisu przedstawia się następująco:żywice,(50-80%,oleje eteryczne(4-15%),wosk(12-40%),pyłki kwiatowe(5-11%)garbniki(4-10%),zanieczyszczenia mechaniczne(5-20%;Ghisalberti i wsp.1978,Isidorow 2013).Propolis jest bogaty w witaminy(B1,B2,B6,C,E),biopierwiastki(Mg,Ca,I,K,Na,Cu,Zn,Mn,Fe)oraz liczne kwasy tłuszczowe i enzymy.
Według Isidorova(2013) w pracach przeglądowych dotyczących propolisu podawane jest,że jego skład wchodzi od 150 do 300 substancji chemicznych ,aczkolwiek według niego liczba ta przekracza tysiąc.
Związki te należą do następujących grup substancji chemicznych:alkohole,aldehydy,alifatyczne kwasy i estry,aminokwasy,kwasy aromatyczne,estry aromatyczne,chalkony i dihydrochalkony,flawonony,flawony i flawonole,estry wodorowęglanowe,hydroksy i keto woski,kwasy woskowe,ketony,terpenoidy i pochodne,steroidy i cukry.Zatem po oddzieleniu wosku,propolis jest faktycznie mieszaniną żywic,terpenów (np.kwasów diterpenowych) oraz olejków lotnych o silnym zapachu i aromacie,nierozpuszczającą się lub bardzo słabo rozpuszczającą się w wodzie (Schmidt i Buchmann 1999).Żywica propolisowa jest mieszaniną naturalnych polimerów stanowiących o jego zasadniczej strukturze.Propolis pochodzący z różnych źródeł (np.pączków osiki,olch,topoli i brzóz oraz kasztanowców,buków,wiązów sosnowych itp.) różni się nieco składem chemicznym,ale generalnie jest podobny,co oznacza,że przy jego zbieraniu pszczoły kierują się wskazówkami,które wyznaczają ich specyficzne wymagania (Schmidt i Buchmann 1999).Co więcej,propolis z uli tej samej pasieki różni się nieco składem chemicznym (Greenaway i wsp. 1991).
Substancje farmakologiczne czynne propolisu znajdują się w jego ekstraktach alkoholowych.W polskim propolisie znajduje się około 65% substancji biologicznie aktywnych.Substancje uznawane za lecznicze to głównie flawonoidy(od 3 do 8,5%),w tym pinocembryna oraz różne substancje fenolowe i aromatyczne
(Schmidt i Buchmann 1999,Isidorow 2013).W procesie obróbki na cele farmaceutyczne alkoholowy ekstrakt propolisowy jest oddzielony od wspomnianych zanieczyszczeń mechanicznych.W efekcie zawiera on wyłącznie substancje pochodzenia roślinnego o silnym i dobrze udokumentowanym działaniu biologicznym.Jest to więc produkt pochodzenia roślinnego uzyskany przy udziale pszczół (Kędziela 1985) o charakterze mieszaniny składającej się głównie z substancji żywicznych,wosku pszczelego i wydzieliny gruczołowej w różnym stopniu pyłkiem kwiatowym oraz pierzgę,a także domieszkami mechanicznymi.
Propolis ma wyraźne właściwości przeciwzapalne ,immunostymulujące,antyoksydacyjne,antynowotworowe,
antywirusowe,antygrzybiczne,antybakteryjne,cytostatyczne,znieczulające.Hamuje rozwój bakterii zgnilca amerykańskiego.
Dodanie wyciągu propolisowego do syropu cukrowego i zakarmienie tym syropem pszczół,zmniejsza liczbę spor bakterii zgnilca amerykańskiego po odłożeniu go w plastrach.Stwierdzono również,że propolis wzmacnia działanie antybiotyków (Bogdanov 2011)Wspomniane właściwości oksydacyjne polegają na zmiataniu wolnych rodników,co chroni przed utlenianiem tłuszcze i witaminę C,należy do frakcji flawonoidowej.
Preparaty z kitu pszczelego
Mg.inż.Mieczysław WojtackiMiesięcznik "Pszczelarstwo" - 01/1980 rok,str.11/12
1.Propolizat.
- Rozdrobniony lub roztarty i oczyszczony propolis zalewamy spirytusem według proporcji:
100 g kitu na 1 litr spirytusu 95% (stężenie 10%)
- Rozdrobniony lub roztarty i oczyszczony propolis zalewamy spirytusem według proporcji:
200 g kitu na 1 litr spirytusu 95% (stężenie 20%)
Określenie stężenia jako 10% i 20% nie jest ścisłe.Jeżeli np.chcemy przygotować małą ilość 10% roztworu ,należy do 1/4 litra (250 ml) spirytusu dodać 25 g propolisu ( 6 łyżeczek ) i w butelce lub hermetycznie zamykanym słoiczku przetrzymać roztwór około 2 tygodnie ( w ciemnym miejscu ).
W celu dokładniejszego rozpuszczenia propolisu,przygotowaną mieszaninę należy kilka razy w ciągu dnia wstrząsnąć.Po upływie 10-14 dni gotowy preparat w postaci klarownego roztworu zlewamy z nad osadu i przechowujemy w buteleczce z ciemnego szkła.Osad zawierający nierozpuszczalne w alkoholu substancje posiada cenne właściwości lecznicze i może być z powodzeniem jeszcze użyty do stosowania zewnętrznego.
Jeżeli chcemy otrzymać preparat 20% do tej samej ilości spirytusu dodajemy podwójną ilość tzn 50 g propolisu.
2.Maść propolisowa - ekstrakt.
30-40 g oczyszczonego i rozdrobnionego lub sproszkowanego kitu pszczelego ogrzewamy ze 100 g wazeliny (może być oliwa) w porcelanowym moździerzu na łaźni wodnej (za pośrednictwem wody) o temperaturze 40-45 st.C.
Ogrzewane składniki mieszamy, aby uzyskać jednolitą masę o ciemnym zabarwieniu i dosyć przyjemnym zapachu.Po 10 minutach płyn studzimy,przecedzamy przez gazę, a otrzymaną maść przechowujemy w szklanym ( ciemnym ) słoiku lub pudełeczku po kremie.Zawartość propolisu w tak przygotowanej maści waha się od 24 do 28%.
3.Preparat EEP ( etanolowy ekstrakt propolisowy )
Jest to oczyszczony alkoholowy roztwór propolisu, z którego w warunkach laboratoryjnych odparowuje się część alkoholu etylowego ( zagęszcza się ).
Pozostałość jest ciemną mazistą substancją o znacznej zawartości kitu pszczelego.
Stosowanie preparatów propolisowych.
(na podstawie porad lekarza "Kobieta i Życie" nr.38 i 51/1978 rok)
Roztwór spirytusowy propolisu 10% stosuje się od 10 do 30 kropli 2 razy dziennie na wodzie lub cukrze (przy bronchitach i astmie).
Do naturalnego użytku należy od 10 do 30 kropli 20% roztworu spirytusowego wlać do porcji od5 do 20 ml przegotowanej wody ( 5 ml - to łyżeczka mała, 10 ml - to łyżka deserowa, 15 ml - to łyżka duża stołowa.W sprzedaży są małe naczynka do lekarstw 15 ml,znaczone 5,10 i 15 ml.)
W momencie zetknięcia się roztworu z wodą wytrąca się jasnobrunatny osad i zbiera się na dnie naczynia.
Usunąć go można przy użyciu spirytusu.
Tak sporządzony preparat stosuje się wewnętrznie przy leczeniu:
- astmy,
- przewlekłych nieżytów oskrzeli,
- choroby wrzodowej żołądka,
- choroby wrzodowej dwunastnicy.
Inhalacja:
Inhalację stosuje się po jedzeniu.Od 10-30 kropli preparatu wlewa się do gorącej destylowanej wody,a wydzielające się opary wdycha się przez nos - przy leczeniu gardła, lub przez usta jeżeli chodzi o płuca.
Zastosowanie zewnętrzne:
Zewnętrznie stosuje się ten preparat do smarowania źle gojących się ran,stłuczeń lub oparzeń.
Do zewnętrznego smarowania używa się również maści propolisowej,której przepis podano w zestawie preparatów.Inną maść o składzie 10-12 g kitu pszczelego,20 g lanoliny i 70 g wazeliny można stosować na wykwity skórne, np.łuszczycowe.Maść kładzie się cienką warstwą 2 razy dziennie ( rano i wieczorem ), następnie przykrywa się 4-ma warstwami gazy i bandażem.
We wszystkich procesach związanych z przygotowaniem leków jak też z ich użyciem należy stosować się do wymagań higieny i skrupulatnie przestrzegać czystości osobistej oraz czystości sprzętu i pomieszczeń.
