Pylek Kwiatowy

Dr Janusz Bratkowski, prof. dr hab. Jerzy Wilde
Katedra Pszczelnictwa UW-M w Olsztynie
źródło: miesięcznik"Pszczelarstwo" - 07/2005 r.

Biologiczne uwarunkowania zbierania pyłku przez pszczoły.

Pszczoły zbierają pyłek, bo jest im po prostu potrzebny do zaspokojenia własnych potrzeb pokarmowych i jest jedynym zewnętrznym źródłem białka dla rodziny pszczelej. Szacuje się, że rodzina pszczela potrzebuje od 13,4 kg (Crailsheim i in. 1992) do 50 kg pyłku w ciągu roku (Gerhardt 1972). Niektórzy autorzy twierdzą, że jest ona w stanie zużyć nawet 75 kg tego produktu (Dadant & Sons 1975). Pyłek kwiatowy, jako podstawowy składnik diety, warunkuje w istotny sposób właściwy rozwój czerwiu, kondycję pszczół, a w efekcie stan całej rodziny pszczelej. Zawarte w pyłku składniki odżywcze decydują o rozwoju gruczołów gardzielowych pszczół i ich zdolności wydzielniczej (Crailsheim, Stolberg 1989, Pernal, Currie 2000) oraz po części o składzie mleczka pszczelego (Król 1983). Młode pszczoły tuż po opuszczeniu komórek odżywiają się intensywnie pyłkiem, ale wyniki badań wskazują, że nie jest to czas najintensywniejszego spożywania pyłku. Najwięcej pyłku znaleziono w przewodzie pokarmowym pszczół 9-dniowych, zaś najmniej u pszczół zbieraczek (Crailsheim i in. 1992).

Fot. 1. Pszczoły robotnice na plastrze z pierzgą 

Interesujące jest to, że pszczoły nie tworzą dużych rezerw pyłku w gnieździe, tak jak w przypadku miodu. Masę pierzgi znajdującej się stale w ulu w sezonie szacuje się zaledwie na 1 kg (Jeffrey, Allen 1957). Rodzina pszczela potrafi bardzo szybko uzupełnić niedobory tego produktu. Poliščuk (1984) stwierdził, że w dniach o niskich zbiorach nektaru pszczoły zbierają duże ilości pyłku.W badaniach własnych zwróciliśmy uwagę na to, że zbiór pyłku nie jest, tak jak produkcja miodu, uzależniony od pogody, co ma swój praktyczny wymiar. Stwierdziliśmy, że w latach o niskiej produkcji miodu (susza, deszcze) notuje się wysoką produkcję pyłku. Od tej reguły zdarzają się jednak wyjątki i do takich należy zaliczyć miniony sezon pszczelarski 2004 roku. Był on bardzo niekorzystny dla zbioru pyłku, głównie ze względu na silne wiatry, które towarzyszyły zimnej i deszczowej pogodzie. Porywiste wiatry ograniczają aktywność lotną zbieraczek i uniemożliwiają formowanie dużych obnóży, co istotnie wpływa na zmniejszenie pozyskiwania pyłku.

Fot. 2. Zmiana struktury rodziny pszczelej,

przez odbieranie pszczół i czerwiu 

W rodzinie pszczelej można wyodrębnić grupę pszczół specjalizujących się w lotach po pyłek. Jest ich mało w porównaniu z liczbą zbieraczek nektaru, bo stanowią zaledwie od 20% do 36% ogółu pszczół wylatujących po pożytek (Downey i in. 2000). Obserwuje się jednak wysoką zdolność dostosowywania rodziny pszczelej do aktualnych warunków, czego wyrazem jest zmiana proporcji pomiędzy zbieraczkami nektaru i pyłku (Camazine i in. 1998, Thom i in. 2000) w reakcji na zmianę zapotrzebowania na pyłek. Bobrzecki i Wilde (za Kalinowskim) podają, że założenie poławiaczy i odbieranie pyłku powoduje wzrost liczby pszczół zbierających pyłek nawet do 90%. Uformowanie obnóża pyłkowego zajmuje zbieraczce około 40 minut (Ivchenko 2003). Po wizycie na kwiecie ciało pszczoły jest obsypane ziarnami pyłku. Pyłek jest sczesywany odnóżami z ciała, a jego ziarna są mieszane z odrobiną miodu lub nektaru i wkładane do koszyczka. Cały proces odbywa się w powietrzu.

Fot. 3. Podany pyłek zmieszany z miodem 

na beleczki ramek jest bardzo chętnie zjadany przez pszczoły, 

nawet wówczas, gdy obficie kwitną migdały

Każdy pszczelarz może przekonać się w prosty sposób, że rodzina pszczela stara się wykorzystać jak najlepiej zasoby pokarmowe środowiska. Wystarczy obserwować na wylocie ula powracające pszczoły, które przynoszą obnóża pyłkowe różnego koloru, co oznacza, że wykorzystują pyłek z różnych roślin. Również pierzga w komórkach plastrów jest mieszanką pyłku (Warakomska i in. 1994). Wytłumaczeniem tego zachowania są wyniki badań laboratoryjnych. Wykazano w nich, że pszczoły wybierają zróżnicowaną dietę a nie jeden rodzaj pyłku (Schmidt 1984). W ten sposób rodzina pszczela zapewnia sobie różnorodność składników pokarmowych i to pomimo wierności kwiatowej cechującej pojedyncze robotnice.

Fot. 4. Wypełniona obnóżami szuflada poławiacza pyłku 

Interesujące jest to, że pszczoły wiedzą, kiedy i skąd mają zbierać pyłek. Jak dotychczas nie wyjaśniono jednoznacznie mechanizmu regulacji zbierania pyłku. Liczne prace rzucają jednak na to zagadnienie światło. Według nich dużą rolę odgrywają wzajemne oddziaływania pomiędzy czerwiem otwartym, zgromadzoną pierzgą i karmicielkami (Dreller i in. 1999). Można mówić i o innych czynnikach, np. obecności matki w rodzinie, uwarunkowaniach genetycznych itp. Na podstawie literatury można wyodrębnić dwie teorie.

Fot. 5. Różnokolorowe obnóża pyłkowe dowodzą o odwiedzaniu 

przez pszczoły licznych gatunków roślin 

W myśl pierwszej główną rolę w pobudzaniu zbieraczek pyłku odgrywają pszczoły karmicielki (Camazine 1993), które odżywiają się pyłkiem. Od intensywności spożywania pyłku zależy rozwój ich gruczołów gardzielowych i produkcja mleczka. Nadmiar mleczka przy zbyt małej liczbie larw do wykarmienia jest przekazywany pszczołom zbieraczkom, które chętnie mleczko zjadają. Creilsheim (1990, 1991) twierdzi, że niskie spożycie pyłku przez pszczoły lotne jest kompensowane mleczkiem od karmicielek. Według tej hipotezy pszczoły lotne charakteryzuje mniejsza wydajność trawienia niż pszczoły młode przy wysokim metabolizmie azotu. W świetle tego twierdzenia zbieranie pyłku jest przerywane w momencie, gdy pszczoły karmicielki intensywnie zjadają pyłek przy dużych zapasach i nie są w stanie zużyć go do wykarmienia czerwiu. Nadmiar tego produktu jest przekazywany zbieraczkom pyłku, co pokrywa ich zapotrzebowanie na białko.

Fot. 6. Poławiacze pyłku w układzie powałowym 

zapewniają wstępne podsuszenie zebranego pyłku 

Zatem z ula dociera do nich sygnał, że poziom zapasów pierzgi jest duży i w konsekwencji zbieraczki ograniczają zbiory pyłku. Mleczko pszczele spełnia w tej sytuacji rolę przekaźnika informacji o zapasach pyłku.Inna teoria mówi, że zbieraczki po powrocie do ula pozbywają się obnóży tym szybciej, im mniejszy jego zapas jest w ulu (Seeley 1985). Konieczność zapełnienia wolnych komórek jest zatem w tej koncepcji głównym czynnikiem decydującym o aktywności zbieraczek pyłku. Crailsheim i in. (1996) nie zauważyli jednak, aby zbieraczki po wejściu do ula pobierały same pokarm węglowodanowy z komórek i często odwiedzały komórki z pyłkiem. W tym świetle bardziej prawdopodobna wydaje się pierwsza z teorii. Pankiw i in. (1998) podkreślają również rolę substancji matecznej i hormonu juwenilnego (JH). Stwierdzili, że substancja mateczna może wpływać hamująco na podejmowanie pracy przez zbieraczki, co manifestuje się podjęciem przez nie pracy w polu w późniejszym wieku. Można zatem skłonić się do twierdzenia, że wzajemne oddziaływanie pszczół karmicielek i zbieraczek pyłku jest kluczowe w regulacji zbiorów pyłku, jednak dopełniane jest innymi czynnikami.

Fot. 7. Zbieraczka pyłku na kwiecie mniszka lekarskiego

Podana wiedza jest przydatna w aspekcie praktycznym, gdyż wskazuje, iż w celu zwiększenia masy odebranych obnóży pyłkowych należy wprowadzić zabiegi zmieniające strukturę rodzin pszczelich, np. odbieranie plastrów z pierzgą, stymulowanie matki do intensywniejszego czerwienia. Badania własne nad technologiami pozyskiwania pyłku dowodzą, że konieczność pielęgnowania czerwiu otwartego może być kluczowym czynnikiem aktywności zbieraczek pyłku. Warto więc podczas zakładania poławiacza pyłku zmienić strukturę rodziny pszczelej.